بررسی و تبیین فرصت‌‌های حضور روحانی در رسانه‌های مجازی از منظر تربیت کودکان

موضوع مقاله:

بررسی و تبیین فرصت‌‌های حضور روحانی در رسانه‌های مجازی از منظر تربیت کودکان

چکیده مقاله:

هدف پژوهش حاضر، بررسی و تبیین فرصت های حضور روحانی در رسانه ها و فضاهای مجازی از منظر تربیت کودک می باشد. در این تحقیق، از روش‌ کتابخانه‌ای و اسنادی جهت جمع‌آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و برای پاسخ به سوال‌های پژوهش از روش مصاحبه عمیق استفاده شده است. تجزیه و تحلیل یافته‌‌های پژوهش با استفاده از کدگذاری و مقوله‌بندی داده‌ها صورت پذیرفته است. نهایتا یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد به دلیل ظهور محیط‌های آموزشی جدید و رسانه‌های نوین در کنار ضرورت ارتباط روحانیون با کودکان و آموزش مفاهیم دینی، حضور روحانیون در فضای مجازی از منظر تربیت کودک لازم و ضروری است. علاوه برآن حضور روحانی در رسانه های کودک ، فرصت‌هایی همچون آشنا نمودن کودکان با لباس روحانیت، الگو شدن روحانی برای کودکان، تقلید از روحانیون در مسائل تربیتی و دینی، ترغیب به مراجعه به روحانیت در سن بزرگسالی، استفاده از ضمیر پاک و آموزش‌پذیر کودک برای ارائه مفاهیم دینی، رفع نیازهای روحی و روانی کودک، جلوگیری از گرایش کودکان به رسانه‌های غیردینی، دستیابی به ثبات اخلاقی، پایبندی به آداب اجتماعی، ایجاد رابطه روحانی با قشرهای مختلف کودک و جذب حداکثری مخاطبان خردسال و کودک   ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، فضاهای مجازی ممکن است چالش‌هایی مانند سوء‌استفاده از برخی آیتم‌ها، القای دوگانگی در صورت پایبند نبودن به لباس روحانیت،  تاثیر منفی در صورت بیان سخنان بی‌اعتبار و غیر‌مستند، ثبت سلوک و رفتار روحانی و احتمال اشتراک خطاهای سهوی به‌طور گسترده در فضای مجازی را به دنبال داشته باشد.

کلید واژه ها: روحانی، رسانه ها، فضای مجازی،  کودک

مقدمه

روحانیت، به عنوان یکی از اقشار اجتماعی، همواره در کانون تحولات بنیادین سیاسی و اجتماعی و بدین لحاظ مورد توجه مردم و نهادهای قدرت بوده است. این سطح از حضور و نقش آفرینی، تاریخ پر فراز و نشیبی را برای او رقم زده است. قدرت‌های محلی و ملی، گاه در تلاش برای بهرمندی از جایگاه مقبول اجتماعی ایشان، در راستای مشروعیت بخشی به خود و تصمیمات خرد و کلان اجتماعی، سیاسی و نظامی، این قشر را تقویت کرده  و در برخی موارد در حکومت دخالت داده‌اند و گاه در تلاش برای محدودسازی آنان از دخالت در تصمیمات خرد و کلان حکومت محلی و مرکزی، نسبت به تحدید، تهدید و تخریب وجهه اجتماعی ایشان، همت وافر، مبذول داشته‌اند. روحانیت، به سبب دسترسی، مهارت و تسلط بر منابع و متون شریعت، قول و فعلش برای عموم مردم، حجت بوده و همین عامل سبب شده تا روحانیون در ادیان ابراهیمی به لحاظ جایگاهشان در همه امور معنوی و دنیوی از جمله مسائل اخلاقی، دینی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تاثیر مستقیم داشته باشد.

بیان مسئله:

یکی از ویژگی‌های بالقوه‌ای که هر انسان هنگام تولد با خود دارد تربیت‌پذیری و قابلیت شکوفایی استعدادها و ظرفیت‌های دورنی و ذاتی خویش است. ذهن انسان در دوران کودکی و نوجوانی کاملا تاثیرپذیر است. امام علی (ع): قلب نوجوان، همچون زمین ناکاشته است که هر چه در آن افکنده شود، می‌پذیرد (تمیمی آمدی، 1366: حدیث 3901).

خانواده اولین نهادی است که تربیت و رشد کودکان از آنجا شروع می‌شود، در دین اسلام یکی از اساسی‌ترین حقوق کودک بر پدر و مادر خود تربیت صحیح و آشنا نمودن او با مفاهیم تربیتی و دینی است. معلمان و مربیان در اولویت بعد، نسبت به تربیت کودکان محسوب می‌شوند. اما رسانه‌ها که در عرصه‌های مختلف زندگی وارد شده‌اند در زمینه تربیت و آشنا نمودن کودکان با مفاهیم تربیتی دینی نقش بسیار پر رنگ و مهمی دارند و به عنوان یکی از ابزارهای انتقال و گسترش ارزش‌های فرهنگی و تربیتی، به ویژه در رفتار کودکان و نوجوانان و تغییر رفتار اجتماعی آنان، دارای نقشی اساسی است (عباسی، 1395: 4). بدون شک کودکان، بسیار از آداب و عاداتی را که در رسانه می‌بینند تقلید می‌کنند و حتی طرز فکر و اعتقاد اطفال می‌تواند تحت تاثیر آنچه در رسانه ها و فضای مجازی می‌بیند، شکل پیدا کند. به علاوه، تجاربی که انسان در سنین خردسالی از محیط اطراف خود کسب می‌کند، نقش سازنده‌ای در پی ریزی جهان بینی او خواهد داشت. روحانیت، به سبب دسترسی، مهارت و تسلط بر منابع و متون شریعت، قول و فعلش برای عموم مردم، حجت بوده و همین عامل سبب شده تا روحانیون در ادیان ابراهیمی به لحاظ جایگاهشان در همه امور معنوی و دنیوی از جمله مسائل اخلاقی، دینی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تاثیر مستقیم داشته باشد (عباسی، 1395: 2).

روحانی، به فردی اطلاق می‌شود که در محدوده پیگیری اهداف آموزه‌های دینی تلاش کرده و دارای ویژگی‌های معنوی و اخلاقی برجسته می‌باشد. روحانیون در جامعه ما جایگاه ویژه و تاریخی برخوردار بوده و همواره به عنوان نهاد اجتماعی محل مراجعه مردم مطرح بوده‌اند. حضور روحانیون در رسانه های نوین و فضاهای مجازی می‌تواند عرصه نوینی در ساحت فعالیت‌های تبلیغی روحانیون باشد. روحانیون در رسانه های کودک می‌توانند نقش عظیمی در تربیت کودکان داشته باشند. فرهنگ الگوی متداول رفتاراجتماعی، سبک زندگی اسلامی و آداب و رسوم است و مهندسی فرهنگی را نمی‌شود به صورت قانونی مستقیم و به حالت قانونی انجام داد، بلکه باید آن را با ابزارها و تکنیک‌های خاص، به طور غیر مستقیم در مردم نهادینه کرد. حضور روحانی در فضاهای مجازی کودک فرصت‌هایی را ایجاد می‌کند که کودکان را با مسائل دینی و اخلاقی و سبک زندگی اسلامی آشنا کنند و همچنین ممکن است حضور روحانی در زسانه های کودک چالش‌های داشته باشد که از طرفی برای کودکان و جامعه بازخورد مناسبی نداشته باشد و از طرفی دیگر جامعه روحانیت را زیر سوال ببرد.

اقتدار روحانیت

واضح است که جمع تقوا و دانائی، قدرت بی نظیر ایجاد می‌کند؛ در طول تاریخ ما شاهد حماسه‌های بزرگی از رویاروئی روحانیون بی ثروت و بی سلاح، با ظالمان ثروتمند و برخوردار از پشتوانه فیزیکی و تسلیحاتی بوده ایم که بی تردید انقلاب اسلامی و نه به ثروت ثروتمندان، بلکه قدرت این قشر، صرفاً از محل تقوا، دانائی و انتساب شان به خداوند متعال، نشات می‌گیرد. (غلامی، 1384: 63). این همان قدرتی است که به درستی شناخته شود و از آن به موقع در مسیر تحقق اهداف متعالی اسلام استفاده گردد. باید توجه داشت که در مقابل این قدرت بی نظیر هیچ قدرتی نمی‌تواند ایستادگی کند.

نقش روحانیون در جامعه

روحانیت یک سلسله نقش‌های دیرینه دارد از ده‌ها سال و قرن‌ها پیش نقش ترویج اسلام اصیل را برعهده داشته است .اگر مردم می‌خواستند مطلع بشوند که دین اسلام، عقاید اسلامی و احکام اسلامی  چه گفته است، به روحانیت مراجعه می‌کردند. روحانیون کم حرکت، آنهایی بودند که در ایفای این وظیفه می‌نشستند، تا مردم به آنها مراجعه کنند، روحانیون پر حرکت و مسئولیت شناس، آنهایی بودند که نزد مردم می‌رفتند تا دین را تبلیغ کنند. گسترش اسلام، در درجه اول برعهده روحانیت بود. روحانیت نقش عمده خود را با عمل و کردار مردم را به اسلام دعوت می کردند. جامعه را از آلودگی‌ها دور می نمودند، جامعه را به کمالات اخلاقی دعوت می کردند، نقش روحانیت در خدمت به مردم و گره گشایی برای مردم بود )بهشتی، 1387). روحانیون در بیدار کردن مردم نسبت به افکار انحرافی، نقش بسیارمؤثری داشته‌اند، مردم را برای آنچه که مایه نجات آن ها می شد روشن می کردند.

نقش روحانیت در ایجاد قدرت نرم

روحانیت امتحان خود را در جنگ سخت پس داده اند و امروزه به دلیل جنگ نرم دشمن علیه نظام اسلامی، بر همه فرض است که در این نوع جنگ حضور فعال داشته باشد.

روحانی و طلبه‌ای که حرف نمی‌زند، بلکه پیشاپیش دیگران حرکت می‌کند، به مراتب تاثیربیشتری در تبلیغ خواهد داشت چون امروزه نمی‌شود دم از حقیقت زد و برای آن تلاش عملی و نظری نکرد. امروزه ضرورت جهادگر بودن روحانی بر کسی پوشیده نیست. روحانی اگر وارد عرصه سیاست نشود، گرفتار ذلت خواهد شد. لذا حضور آنها در عرصه سیا ستگذاری، بسیار حائز اهمیت خواهد بود. عرصه نبرد امروزه آر پی چی و تفنگ و...نیست؛ امروز، دشمن با جنگ نرم است که حمله می‌کند و باید برای دفاع از این نوع جنگ آماده بود؛ امروزه ده‌ها کانال ماهواره‌ای و ده‌ها هزار سایت، علیه مبانی اسلام و انقلاب، فعالیت مستمر دارند.

جنگ نرم فقط این نیست که دشمن به ما حمله کند و ما دفاع کنیم؛ وقتی یک مبلغ دین و مسلط به مبانی جنگ نرم، قدرت نرم خود را افزایش دهد؛ می‌تواند افکار را تحت تاثیر قرار دهد (زالی، 1394: 35).

وظایف روحانیون

هریک از روحانیون، وظایف اساسی دارند که در ذیل به عمده ترین وظایف آنها اشاره می‌شود:

-          تبیین مکتب

برای تبیین مکتب دو مسئولیت بزرگ بر دوش مبلغ سنیگنی می‌کند که بدون تحمل این دو مسئولیت و انجام آنها، نمی‌توان مکتب را آن چنان که شایسته است تبیین کرد.

-          شناخت مکتب

کسی می‌تواند یک مکتب را تبیین کند که حقیقتا آن را شناخته و بدون تحریف به مردم عرضه کند. ارائه مکتب به صورت تحریف شده و با تساهل و تسامح، روح جرات و جسارت برای گناه و لغزش را در مردم می‌پرورد.

ارتقاء سطح دانش مردم از یک سو و سیل شبهاتی که از سوی مغرضین جریان یافته است از سوی دیگر، وظیفه روحانیون را درشناخت دقیق اصول و فروع دین و شبهات مطرح شده درباره دین و معارف الهی، سنگین‌تر کرده است. امروز جوان تحصیل کرده انتظار دارد که روحانی پاسخگوی پرسش‌ها و ابهام‌های او باشد.

-          ارتباط با مردم

در وسائل الشیعه، ضمن بحث حج، آداب معاشرت مطرح شده است. مطالعه«آداب العشره» می‌تواند مبلغ را در نحوه ارتباط با مردم، در مسافرت‌ها، رفت و آمدها و... یاری دهد. مبلغ باید بخشی از وقت خود را برای حل مشکلات مردم قرار دهد و با آنان ارتباط قوی داشته باشد.

مردم، هریک از روحانیون را نمادی از حوزه علمیه دانسته و خصلت‌های بزرگان حوزه را در چهره آنان می‌بینند. بنابراین رسالت مبلغان دینی بسیار سنگین است. اینان نمایندگان تمام عیار حوزه کهن علمی شیعه و بزرگانی چون شیخ عبدالکریم حائری، آیت الله بروجردی و مراجع و بزرگان استاید اخلاق حوزه‌اند و باید با تبیین درست مکتب، حق نمایندگی را به خوبی ادا نمایند.

-          مرزبان

امام صادق (ع) فرمودند: «علماء شیعتنا مرابطون» علمای شیعه ما، مرزبان هستند ( طبرسی، 1403: 8). روحانیت دنیای اسلام بویژه عالمان شیعه امروز در یکی از حساس ترین مقاطع تاریخی حیات خویش قرار دارند. و با یکی از دشوارترین مسئولیت‌های خویش رو به رو هستند. روحانیت مرزبان‌اندیشه اسلامی و ایمان و حیات معنوی امت اسلامی است و هرچه این هجوم بیشتر و متنوع‌تر و پیچیده‌تر و با ابزارهای جدیدتری همراه باشد، دفاع سخت‌تر و مشکل‌تر می‌شود و برنامه ریزی و هماهنگی و مهندسی و هوشیاری بیشتری می‌طلبد. از جمله این هجوم‌های می‌توان به‌اندیشه‌های انحرافی، ابتذال اخلاقی، هجوم فرهنگی و اقتصادی و سیاسی، هجوم رسانه‌های بیگانه و تکنولوژی‌های نوین، اشاره نمود.

عالمان دین علاوه بر تبیین مکتب، باید با هوشیاری کامل متوجه خطراتی که ممکن است از بیرون، دین مسلمانان را تهدید کند، باشند.همان گونه که یک سرباز در مرزهای جغرافیایی با تمام وجود دشمن را می‌پاید،مبلغ دینی نیز باید در محل تبلیغ خود هر نغمه و سخن جدیدی که ساز شد، آن را علت یابی و دنبال کند؛ که از کجا و به چه منظوری آمده و چه نقشه‌ای در کار است. دشمنان دنیای اسلام‌اندیشه و اخلاق اسلامی را هدف گرفته و به نشر شبهه می‌پردازد و افکار انحرافی خود را به وسیله رسانه‌های نوین به دنیا تزریق می‌کنند تا چهره اسلام را مخدوش و ارزش‌های الهی را کم رنگ نمایند. آنها مدیریت اسلامی را زیر سوال برده و به دلیل نا آگاهی مردم نسبت به بعضی علوم و‌اندیشه‌ها، مغلوب این نیرنگ‌ها و تزویرها می‌شوند. متاسفانه به دلیل نامحسوس بودن هجمه نرم، ما از شهرهایی، به عنوان جنگ زده، یاد می‌کنیم که آثار تخریب جنگ سخت برآن هویدا است و از اثرات جنگ نرم، که بسیاری از ممالک و بلاد اسلامی، خصوصاً شیعی مشهود است، غافل ماندیم. یکی از آنها گسترش فرهنگ غرب در بلاد اسلامی است که متاسفانه بر بسیاری از کشور‌های اسلامی سایه گسترانیده است. آنها از هیچ کوششی در جهت این تخریب دریغ نمی‌ورزند و با سیاست گذاری و برنامه ریزی و تلاش شبانه روزی، به کمک رسانه، مشغول هستند. امروزه خاکریز جنگ نرم، در افکار و اذهان مردم است و جنگ بین اسلام و کفر در جریان است، سیاستگذاری‌های فرهنگی و اقتصادی و کفر و نفاق به وسیله رسانه صورت می‌گیرد. در دنیای صنعت و تکنولوژی، هزاران کشته بر خاک افتاده‌اند و منتظر قیام فرزندان اسلام هستند تا شاید آنها بپا خیزند و صنایع و تکنولوژی مسلمین را احیا کنند.

-          تعمیق فرهنگ دین

منظور از تعمیق فرهنگ دین، رسوخ دادن آن در دل مومنین و مخصوصاً نسل کودک، نوجوان و جوان از راه استدلال و برهان و با تکیه بر قرآن و عترت است. چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد؛ جنگ هشت ساله با روحیه سرشار نسل جوان پاک باخته‌ای که عاشق امام و انقلاب بودند، اداره شد. آن روزها همین که امت پیامی می‌داد، که باید مسائل دینی را با تمام وجود در نسل جوان رسوخ داد. یعنی علاوه بر احساس و عاطفه، نسل جوان باید از منظر استدلال و برهان نیز پایه‌های حکومت دین را بشناسد. مسائل عاطفی زودگذر است، از این رو باید باورهای دینی را با استدلال‌های روشن ماندگار کرد.

-          تبلیغ اقناعی و القائی

اقناع فرآیندی است که با توسل به تعقل و احساس، در قالب مهارت‌های کلامی و غیر کلامی و رسانه ای، ذهنیت افراد را غالباً جهت تغییر رفتار و وادار کردن آن‌ها به عمل معیّنی، تحت تاثیر قرار می‌دهد. این فرآیند هرچند در بردارنده طی ویژگی روان شناختی آزادی است و ترغیب شونده احساس می‌کند، موافق میل خود، اهداف و رهنمودهای تعیین شده را انجام می‌دهد (زالی، 1394: 34). اما در واقع متضمن نوعی از فشار روانی است که در مسیر ترغیب، میان منطق و استدلال و تهدید و تنبیه به شمار می‌رود.

-          نقش الگوها و گروه‏های مرجع در جامعه

مراد از الگو کسی است که بتواند به عنوان سمبل و نمونه‌ای جهت هدایت سایر انسانها به کمال و سعادت واقعی قرار گیرد. فردی که واجد کمالات و ارزشهای انسانی بوده و صلاحیت و شانیت متعابت و الگو شدن را داشته باشد؛ کسی که از بند عادتها و رسوم غلط و خرافی رهیده و اعمال و سلوکش مورد تایید عقل سلیم گرفته باشد (کریمیان، 1380: 10). از سوی دیگر افراد برای شکل دادن به باورها و عقاید خود و همچنین برای چگونگی عملکردهای خود در عرصه‌های مختلف خود را، با گروههایی متشکل از افرادی که عقاید و عملکرد آنها را نمونه می‌پندارد، مقایسه می‌کنند و از این طریق به ترسیم هویت خودشان می‌پردازند. این گروههای مورد مراجعه که از آنها پیروی می‌شود، «گروههای مرجع» نامیده می‌شوند. گروههای مرجع بدین لحاظ که الگوهایی برای داوری و ارزیابی فرد از خود، تشکیل می‌دهند، اهمیت بالایی دارند. بنابراین افراد برای آنکه رفتار، استعداد، ظواهر بدنی، ارزشها و بسیاری دیگر از خصوصیتهای خود را بیازمایند و ارزیابی کنند، نیاز به معیارهایی دارند که از طریق گروه مرجع در اختیارشان قرار می‌گیرد (کوئن، 1373: 138).

بدین ترتیب، حضور روحانی که واجد کمالات و ارزشهای انسانی بوده و صلاحیت و شانیت متعابت و الگو شدن را داشته باشد؛ به عنوان یک مرجع دینی (محل رجوع عموم) و متخصص در امور مذهبی در جامعه و رسانه‌ای لازم و ضروری است. افراد جامعه برای شکل دادن به باورها و عقاید خود و همچنین برای ارزیابی رفتارهای خود در عرصه‌های مختلف، به سلوک و رفتار روحانیون توجه دارند. مردم رفتارها، ظواهر بدنی، ارزشها و بسیاری دیگر از خصوصیت‌های روحانی را ارزیابی می‌کنند و آنها را الگو و سرمشق زندگی‌شان قرار می‌دهند.

ویژگی‌های کودکی

مراحل رشد و ویژگی‌های آن در تفکر و نگرش مذهبی هم از مواردی است که باید به آنها بپردازیم. کودک، زندگی وابسته‌ای دارد و با سرپرستی و ولایت دیگران زندگی می‌کند. گفته‌های دیگران به شدت در کودک تاثیر می‌گذارد؛ زیرا طرح، فکر و بینش شناخته شده و منسجمی از خود ندارد. کودک بسیار رنگ پذیر و انعطاف پذیر است و در راه ساخته شدن شخصیتش، با دگرگونی‌های زیادی رو به روست. قلمرو سنی کودک، از زمان تولد تا دوازده سالگی است. با توجه به موضوع این مقاله که بیشتر کودکان دو تا هفت ساله را در بر می‌گیرد، به ویژگی‌های کودکان در این دوره سنی می‌پردازیم:

ویژگی‌های کودکان دو تا هفت ساله

در مورد ویژگی‌های این دوره به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

أ‌.        تقلید شدید از دیگران: کودک می‌کوشد مانند الگوهایش باشد.

ب‌.    یادگیری: برای آموزش، آمادگی پیدا می‌کند.

ت‌.    نوآوری: او در این دوران نوآوری‌هایی از خود نشان می‌دهد.

ث‌.    صاحب نظر: کودک در هر موردی نظر می‌دهد، انتظار دارد به نظر‌هایش اهمیت داده شود.

ج‌.      آموزش پذیری: کودک در این دوران، سخن دیگران را بیشتر می‌پذیرد، خوب و بد را شناسایی می‌کند.

ح‌.      رشد: کودک، رشد شناختی پیدا می‌کند، می‌تواند جزء و کل، بزرگ و کوچک، زشت و زیبا و ردیف کردن را درک و بازگو کند.

خ‌.      مقایسه: وضع خانوادگی خود را با هم سالان و خویشان مقایسه می‌کند.

د‌.       گرایش به مذهب: در این دوره، شوق مذهبی در کودک زیاد است. او به انجام واجبات و شرکت در مجالس دینی دلبستگی پیدا می‌کند. این دوره، زمانی است که باید محرمات و واجبات را به او شناساند و زمینه را برای پذیرش نقش اجتماعی فرد مومن فراهم کرد تا او بتواند با تشخیص واجبات و محرمات، خود را برای انجام تکالیف مهیا کند (نصیری، 1394: 45).

هنگامی که دوره پیش دبستانی به پایان می‌رسد، مفاهیم اخلاقی به تدریج نزد کودکان به شکلی گسترده نمود می‌یابد. در این دوره گستردگی مفاهیم به اوج خود می‌رسد و کودک با استفاده از قدرت تصمیم، از مفاهیم اخلاقی شناخت بیشتری پیدا می‌کند.

در این دوران، پدر و مادر و مربیان پرورشی و رسانه‌ ها می‌توانند نماز، نیایش و واجبات دینی را به کودکان آموزش دهند. در این مورد نباید کوتاهی کرد؛ زیرا که این دوره جزو دوران زندگی خردگرایانه کودک است و او تلاش دارد خود، همه چیز را بررسی و آزمایش کند. کودک در این دوره، برهان پذیر است و هر سخن منطقی را می‌پذیرد.

انواع رسانه ها

هرکدام از رسانه ها ظرفیت خاص خودشان رو برای انتقال پیام دارند. باید ببینیم الان مخاطب ما در چه رده سنی هست و چه نوع رسانه ای می تونه براش مناسب باشه. دربارة رابطة رسانه و مخاطب، نظریات مختلفی مطرح شده است. برخی نظریات، این رابطه را رابطه ای یک سویه و تأثیرگذار تعریف کرده اند، به صورتی که مخاطب به سان موجودی منفعل ، تحت تأثیر محض پیامهای رسانهای قرار دارد. در مقابل ، نظریات دیگر، این رابطه را رابطهای تعاملی و فرهنگی قلمداد میکنند و مخاطب را در تعامل با رسانه، فعال میدانند. در هر صورت تحت تأثیر رسانه ها، جهانِ آکنده از نماد و تصویری که در آن زندگی می کنیم، در حال تغییر دادن شیوه های تفهم است. شاید بتوان گفت در این عصر که بودریار آن را عصر وانمایی مینامد، زبانِ اقناع و تأثیر، متفاوت از اعصار دیگر باشد. از منظر بودریار، در مرحلة وانمایی، بین واقعیت و بازنمایی ارتباط وجود ندارد. در عوض، با فراواقعیت سر و کار داریم. شبیه سازی، واقعیت را انکار نمیکند، بلکه تمای بین تصویر و دیگر مراتب تجربه را محو میکند، یا به عبارتی مرز بین واقعیت و تصویر را مخدوش میکند. درست در همان مرحله ای که جهان، آکنده از اطلاعات میشود، خالی و عاری از معنا میشود. نتیجه ای که بودریار از بحث وانمایی میگیرد این است که ما انبوهی بیشمار از تصاویر ذهنی را میسازیم که درون آن چیزی برای فهمیدن نیست.  رسانه از طریق شبیه سازی، تفسیر انسان از واقعیت را تنظیم و محدود می کند و البته این امر را پنهان میسازد. بنابراین رسانه، واقعیت را تحریف نمیکند، بلکه آن را نابود می سازد. از منظر بودریار، تلویزیون، تلفن و رادیو، سه فناوری رسانه ای هستند که در ایجاد خلسة ارتباطات سهیم هستند. آنها به زندگی ما هجوم میآورند و درک ما را از دانستن آنچه میخواهیم آشفته میسازند . (فرج نژاد و همکاران1401)مخصوصا در زمان حال که با هوش مصنوعی به دنیایی وارد شدیم که این مرز ها بیشتر برداشته شدن و همین باعث جذابیت و زیبایی آن می شود.  بنابراین چه بهتر است که رسانه ها و اقشار مختلف تاثیر گزار از این باب برای تربیت کودکان استفاده کرده و ظرفیت های آن را برای انتقال مفاهیم در قالب رسانه های جدید فراهم آورند.  

روش تحقیق:

در خصوص جمع آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه پژوهش از روش‌های کتابخانه‌ای و اسنادی و جهت جمع آوری اطلاعات برای پاسخ به سوال‌های پژوهش از روش مصاحبه استفاده شده است. شیوه گردآوری داده‌ها در این تحقیق ابتدا کتابخانه‌ای و اسنادی بوده و سپس مصاحبه عمیق صورت گرفته است. با توجه به موضوع تحقیق می‌طلبید که از کارشناسان حوزه‌های مختلفی مصاحبه صورت پذیرد تا موضوع از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد و تبیین شود. انتخاب مصاحبه شوندگان از این بابت هدفمند بود چرا که نسبت به سوابق تحصیلی، دروس تدریسی، موضوع مقاله‌های نوشته و ارائه شده و علائق پژوهشی مصاحبه شوندگان مطالعه دقیق صورت گرفت. مصاحبه‌ها را در این تحقیق پیش بردیم تا به اشباع داده‌ها برسیم. با این ترتیب در مصاحبه با کارشناسان زمانی که روشن شد افراد در اظهار نظرها و پاسخ‌های خود نوعی تکرار محتوا را بیان می‌کنند، از ادامه مصاحبه پرهیز کردیم؛ چرا که این نتیجه حاصل شد که تحقیق با اشباع داده‌های مورد نظر رسیده است.

شیوه مصاحبه‌ها به این گونه بود که ابتدا ردیفی از کلیدواژه‌هایی که از تحقیقات اسنادی و کتابخانه‌ای بدست آمد را در اختیار مصاحبه شوندگان قرار دادیم تا قبل از انجام مصاحبه، موضوع و هدف تحقیق برای مصاحبه شونده روشن شود تا بتواند کلیدواژه‌های که حالت کلی یا ابهام دارند را جزئی‌تر و رمزگشایی کند و همچنین نظرات خود را نیز ابراز دارد.

مصاحبه‌ها بین یک ساعت تا یک ساعت و نیم به طول انجامید و مکالمات با استفاده از دوربین ضبط شد. پس از آن مصاحبه‌ها به صورت متن و لغت به لغت به روی کاغذ پیاده شده. پس از گوش دادن کامل مصاحبه توسط محقق و پیاده کردن آنها، نظرات و کلید واژه‌ها و پیشنهادات مهم کارشناس از بحث‌های غیر مرتبط جدا سازی و علامت گذاری شد تا هم کلید واژه‌ها در جدول طراحی شده قرار داده شوند و هم تفسیرهای کلیدواژه‌ها استخراج شوند.

با توجه به موضوع تحقیق می‌طلبید که از کارشناسان حوزه‌های مختلفی مصاحبه صورت پذیرد تا موضوع از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد و تبیین شود. انتخاب مصاحبه شوندگان از این بابت هدفمند بود. چرا که نسبت به سوابق تحصیلی، دروس تدریسی، موضوع مقاله‌های نوشته و ارائه شده و علائق پژوهشی مصاحبه شوندگان مطالعه دقیق صورت گرفت. بدین ترتیب مصاحبه‌ها در این تحقیق تا جایی پیش رفت تا به اشباع داده‌ها برسد.

معرفی اساتید و کارشناسان مورد استفاده در این تحقیق

¯    حجت الاسلام محمد مقدسیان (مجری برنامه کودک آفتابگردون، بازیگرسینما و تئاتر، نویسنده، کارگردان) -کد A9

¯    حجت الاسلام عبدالکریم صالحی (مدیر عامل موسسه افق اندیشه موعود- استاد و مدرس علوم تربیتی و معارف کودکان و نوجوانان- نویسنده- مدیر گروه کودک و نوجوان مرکز پژوهشی اسلامی صدا وسیما- مدیر گروه پژوهشی مرکز تربیت مربی کودک و نوجوان دفتر تبلیغات اسلامی- طراح- کارگردان- تهیه کننده) – کدA8

¯    مهدی نیک روش (تهیه کننده و کارگردان تلویزیون از جمله برنامه آفتابگردون، مامان گلی، شاپرک، ایوان آیینه و...- طراح دکور و طراح صحنه- کسب جوایز‌‌های مختلف در حوزه هنری)  - کد A11

¯    محسن ربانی (تهیه کننده و کارگردان، نویسنده، طراح، مدرس. پژوهشگر، شاعر، مستند ساز. مسئول گروه فیلم مرکز ترببیت مربی کودکان و نوجوانان دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، عضو گروه کودک و نوجوان مرکز پژوهش‌‌های اسلامی صدا وسیما، دبیر جشنواره سراسری پژوهش تعزیه، معاون فرهنگی حوزه هنری استان قم،  معاون فرهنگی و هنری اداره کل امور مجلس و استان‌‌های حوزه هنری از سال 1392 تا 1394) – کد A3

¯    حجت الاسلام محسن صادقی (تهیه کننده، مربی کودک، مدیر موسسه آسمان هنر)  - کد A7

¯    حجت الاسلام سید محمد جواد مهاجرانی (نویسنده تعدادی از درس‌‌های کتاب هدیه‌‌های آسمان وزارت آموزش و پرورش- استاد و مدرس در حوزه علمیه و تربیت مربی کودکان- کارشناس گروه کودک در شبکه یک و شبکه قرآن- مسئول بخش معارف مجله قاصدک-  نویسنده و طراح – کسب جوایز‌‌های مختلف در حوزه هنری- داور جشنواره کتاب‌‌های قرآنی کودکان نمایشگاه بین المللی قرآن) – کد A10

¯    حجت الاسلام حسین حقیقت (مسئول آموزش مرکز آموزش‌های کاربردی معاونت فرهنگی تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی، نویسنده، پژوهشگر، مدرس و مربی کودک) – کد A10

¯    سید محمود شریفی اصل (تهیه کننده و کارگردان، نویسنده، مدرس،  مدیر باشگاه فیلم آسمان هنر، تدوینگر. کسب جوایز‌‌های مختلف در  جشنواره‌‌های بین المللی ایران و کشورهای خارجی) – کد A6

¯    سیدعبدالمجید رکنی ( تهیه کننده برنامه سمت خدا، تهیه کننده برنامه‌‌های مذهبی  از سال 1381 در شبکه سه) – کد A5

¯    نادراکبرپور (تهیه کننده و کارگردان، مدرس انجمن سینما هنر خرم آباد، عکاس، نویسنده، معلم، مربی کودک) – کد A12

روش‌های تحلیلی شامل پنج مرحله است:

1.      سازماندهی داده‌ها؛

2.      طبقه بندی داده‌ها، موضوع‌های اصلی و الگوها؛

3.      جست و جو برای توجیه‌های مختلف این داده‌ها؛

4.      نوشتن و تهیه گزارش.

نتایج تحقیق:

فرصت‌‌های حضور روحانی در رسانه های مجازی از منظر تربیت کودکان

سوال سوم مصاحبه مبنی بر این بود که  چه فرصت‌‌های با حضور روحانی برای تربیت کودکان در رسانه های مختلف  به وجود می‌آید. در پاسخ به این سوال مصاحبه شوندگان، تقریبا همه کارشناسان در حوزه دینی و هنری، مطالبی را ارائه نمونده اندکه اگر این اتقاقات در همین برنامه رخ دهد فرصت‌‌های مناسبی  برای تربیت کودکان پیش می‌آید. خلاصه مباحث مطرح شده در این خصوص در جدول3-4 آمده است.

جدول 3-4: فرصت‌های حضور روحانی در رسانه های مجازی از منظر تربیت کودکان

بنابراین، اگر در یک رسانه رابطه عاطفی بین کودک و روحانی ایجاد شود و با لباس روحانی آشنا گردد، فرصت خوبی برای تربیت کودکان پیش می‌آید. چرا که وقتی روحانی محبوب کودکان شود از او الگو برداری می‌کنند و در مسائل روز مره و تربیتی از او تقلید می‌کنند. اگر در فضاهای مجازی کودک، بتوان فضای را ایجاد کرد که کودکان با لباس روحانی آشنا شوند  در مرحله بعد ارتباط شکل می‌گیرد. اکثر کودکان، در شهرها و روستاهای دور، روحانی را از نزدیک ندیدند و نسبت به این لباس غریبه هستند، کارکرد این لباس را نمی‌دانند، باید در همین ابتدا کارکردهای این لباس را به کودکان بیاموزیم، الگو مناسب به کودکان معرفی کنیم. اگر یک روحانی با تمام شرایط درست در رسانه های حقیقی و مجازی معرفی کنیم، الگو کودکان می‌شود، در مسائل تربیتی و دینی از او تقلید می‌کنند، در نهایت تربیت کودکان با تعالیم دینی و خواسته‌‌های که مد نظر است شکل می‌گیرد، همچنین در سن بزرگسالی با این لباس آشنا می‌شوند، در مسائل‌‌های مختلف به روحانی مراجعه می‌کنند.

نتیجه گیری:

در رابطه با فرصت‌‌های حضور روحانی در رسانه های مجازی از منظر تربیت کودکان، این نتیجه حاصل شدکه اگر رابطه عاطفی بین کودک و روحانی ایجاد شود، با لباس روحانی آشنا گردد، فرصت خوبی برای تربیت کودکان پیش می‌آید. چرا که وقتی روحانی محبوب کودکان شود از او الگو برداری می‌کنند، در مسائل روز مره و تربیتی از او تقلید می‌کنند. بنابراین اگر در رسانه های نوین کودک بتوان فضای را ایجاد کرد که کودکان با لباس روحانی آشنا شوند، روحانی را به عنوان  الگو و سرمشق خوبی برای کودکان معرفی کنند، در مرحله بعد ارتباط شکل می‌گیرد. اگر یک روحانی با تمام شرایط درست در رسانه ها معرفی کنیم،  الگو کودکان می‌شود، در مسائل تربیتی و دینی از او تقلید می‌کنند، در نهایت تربیت کودکان با تعالیم دینی و خواسته‌‌های که مد نظر است شکل می‌گیرد، همچنین  در سن بزرگسالی با این لباس آشنا هستند اگر مشکلی برای آن‌‌ها ایجاد شود به روحانی مراجعه می‌کنند. اکنون اکثر کودکان در شهرها و روستاهای مختلف روحانی را از نزدیک ندیده اند، نسبت به این لباس غریبه هستند، کارکرد این لباس را نمی‌دانند، باید در همین ابتدا کارکردهای این لباس را به کودکان بیاموزیم. در قم با وجود روحانیون زیاد، کودکان با روحانیون آشنا هستند اکتفا نکنیم، در شهرهای دیگر حتی یک نوجوان، روحانی را از نزدیک ندیده است تا به مسائل معرفتی اسلامی آشنا باشد. بنظر می‌رسد اگر  روحانی با استاندارد‌‌های که داشته باشد در رسانه های کودک معرفی شود، قطعا بازخورد‌‌های مثبتی در تربیت دینی کودکان دیده می‌شود.

منابع تحقیق:

-        باهنر، ناصر (1390). دین، رسانه و کودک. تهران: اتحادیه رادیو و تلویزیون‌های اسلامی.

-        بهشتی، محمد حسین (1387). نقش روحانیت در جامعه امروز.  مجله افق حوزه قم. شماره 194.

-        بهشتی، محمدحسین (1383). ولایت، رهبری، روحانیت. تهران: بنیاد نشر آثار و‌اندیشه‌های شهید بهشتی (ره).

-        تمیمی آمدی، عبدالواحد (1366). غررالحکم و دررالکلم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

-        حسینی، سید حسین (1387 ). دین و رسانه، رسانه دینی دین رسانه‌ای. تهران: دفتر پژوهش‌های رادیو.

-        خاکی، غلامرضا (1386). روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، تهران: انتشارات بازتاب.

-        زالی، محمدرضا (1394). بررسی انتقادی بازنمائی نقش و جایگاه روحانیت در سیمای پس از انقلاب از دیگاه اسلامی. استاد راهنما : دکتر سید حسین شرف الدین. ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی. دانشگاه صدا و سیما، دانشکده دین و رسانه.

-        ساروخانی، باقر(1388). روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانیو مطالعات فرهنگی.

-        شهبا، محمد (1389). بررسی و آسیب شناسی ساختاری برنامه‌های ترکیبی و ارائه ساختاری مطلوب سیما. تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران.

-        طبرسی، فضل بن حسن (1403). الآداب الدینیه للخزا نه المعینیه. مترجم: عابدی، احمد. قم: انتشارات زائر، آستانه مقدسه.

-        طبیبی، سید جمال الدین و دیگران(1393). تدوین پایان نامه، رساله، طرح پژوهشی و مقاله علمی، تهران: انتشارات فردوس.

-        عباسی، حسین (1395). تحلیل محتوای برنامه‌های کودک و نوجوان از حیث مفاهیم تربیتی دینی (با تاکید بر دیدگاه رهبران انقلاب). استاد راهنما: نعمت اله کرم اللهی. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی. دانشگاه صدا و سیما، دانشکده دین و رسانه.

-        عبدی، امیر حسین (1393). بررسی چگونگی حضور موثر روحانیت در رسانه ملی.  استاد راهنما: دکتر کمال اکبری. . پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تولید سیما. دانشگاه صدا و سیما، دانشکده دین و رسانه.

-        عطاردی، الهه (1388). ویژگی‌های مجری موفق در برنامه‌های سیما. تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیما.

-        فرج نژاد، حسین و همکاران(1401). دین، انیمیشن و سبک زندگی، قم: جمکران.

-        فلیک، اووه (1387). درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه‌هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

-        قشقایی، محمد سعید (1393). بررسی بازنمایی روحانیت در سریال روز رفتن، از دیدگاه امام خمینی (ره). استاد راهنما: سید حمید میر خندان. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تولید سیما. دانشگاه صدا و سیما، دانشکده دین و رسانه.

-        کرایسل، ‌اندرو (1381). درک رادیو. مترجم: معصومه عصام. تهران: اداره کل تحقیق و توسعه صدا.

-        کریمیان، علی (1380). اسوه حسنه و نقد دیدگاههای رایج در مورد الگوی بشریت. قم: نشر روح.

-        کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق (1344ق). اصول کافی. مترجم: مصطفوی. تهران: انتشارات اسلامیه.

-        کوئن، بروس (1388). مبانی جامعه ناسی. مترجمان: غلام عباس توسلی و رضا فاضل. تهران: انتشارات سمت.

-        متالینوس، نیکوس (1384). زیبا شناسی تلویزیون مبانی ادراکی شناختی و ترکیبی. مترجم: جمال آل، محمد. تهران: صدا و سیما جمهوری اسلامی، اداره کل پژوهش‌های سیما.

-        مصباح یزدی، محمد تقی (1376). مباحثی درباره حوزه. قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

-        نادری، سلیمانی، اسکندری، احمد، مجید، علی. (1393). تحليل بازنمايي روحانيت در سينماي ايران؛ مطالعه موردي: تحليل گفتمان فيلم «طلا و مس». ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺕ ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮﯼ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﯽ (نور).

-        نصیری، مهدی (1394). شاخصه‌های تولید برنامه‌های ترکیبی موثر در رشد اخلاقی کودکان 2 تا 7 سال براساس معیارهای اسلامی. استاد راهنما: سید محمد صادق مرکبی. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تولید سیما. دانشگاه صدا و سیما، دانشکده دین و رسانه.