تغییر اراده سیاسی افراد با الگوریتم فضای مجازی

نهمین نشست از سلسله نشست‌های «مدرسه حکمرانی مجازی» با موضوع «تحلیل جامعه‌شناختی تغییر الگوهای مشارکت سیاسی در زیست مجازی» با سخنرانی دکتر مهرابی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فناوری ریاست‌جمهوری ، در محل معاونت فضای مجازی دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد. این نشست به بررسی پیامدهای ظهور هوش مصنوعی و فناوری‌های نوظهور در بازتعریف مشارکت سیاسی شهروندان در بسترهای مجازی اختصاص داشت.

دکتر مهرابی سخنان خود را با اشاره به پیوند روزافزون میان فناوری‌های اطلاعاتی و سازوکارهای دموکراتیک آغاز کرد و تأکید کرد که فهم تغییرات جدید در مشارکت سیاسی، بدون درک سازوکارهای نهفته در زیست مجازی ممکن نیست. وی با تمایز میان مشارکت سنتی مبتنی بر کنش داوطلبانه در انتخابات و تجمعات، با مشارکت نوین مبتنی بر تعاملات الگوریتمی و داده‌محور در شبکه‌های اجتماعی، نشان داد که زیست مجازی نه تنها ابزار مشارکت، بلکه بستر شکل‌دهی به ادراک سیاسی شهروندان شده است.

در ادامه نشست، سه رویکرد عمده به اثرات زیست مجازی بر مشارکت سیاسی تحلیل شد: رویکرد خوش‌بینانه که فضای مجازی را فرصتی برای رهایی از سلطه دولت‌ها و تقویت صدای اقلیت‌ها می‌داند؛ رویکرد بدبینانه که آن را بستر افول عقلانیت سیاسی، فراگیر شدن اطلاعات جعلی و دوقطبی‌سازی جامعه می‌بیند؛ و در نهایت رویکرد میانه که ضمن شناسایی ظرفیت‌های فنی هوش مصنوعی در تقویت فرآیندهای مشارکت، بر مخاطرات اجتماعی آن نیز هشدار می‌دهد.

دکتر مهرابی با تحلیل تحولات دو دهه اخیر، از «دموکراسی الگوریتمی» سخن گفت؛ مفهومی که در آن، تصمیم‌سازی‌های سیاسی افراد نه از طریق شناخت مستقیم و گفت‌وگوی عقلانی، بلکه از طریق پیشنهادهای شخصی‌سازی‌شده و داده‌های پنهان صورت می‌گیرد. به تعبیر وی، در چنین وضعیتی، مشارکت سیاسی از کنش آگاهانه به واکنشی مبتنی بر داده‌های تقلیل‌یافته و فضای پژواکی هم‌صدا بدل می‌شود.

ایشان افزودند که الگوریتم‌های حاکم بر شبکه‌های اجتماعی، با ایجاد «حباب‌های اطلاعاتی» و «اتاق پژواک»، کاربران را در معرض اطلاعاتی قرار می‌دهند که تنها باورهای پیشین آنان را تأیید می‌کند. این فرآیند، در کنار ربات‌های اجتماعی و جریان‌سازی‌های سازمان‌یافته، می‌تواند به شکل‌گیری «اجماع‌های جعلی» منجر شود که انتخاب‌های سیاسی کاربران را به‌نفع جریان‌های خاص دستکاری می‌کند.

از دیگر نکات مهم این نشست، بررسی «سرمایه‌داری نظارتی Surveillance Capitalism) بود؛ سازوکاری که در آن، کنش‌های کاربران در زیست مجازی به داده‌های خام برای تحلیل، طبقه‌بندی و هدف‌گذاری سیاسی بدل می‌شوند. به گفته دکتر مهرابی، در چنین چارچوبی، شکاف‌های فناورانه، نابرابری در دسترسی به پلتفرم‌ها، و ضعف امنیت روانی اقشار خاص (به‌ویژه زنان، اقلیت‌ها و جوانان) موجب تضعیف مشارکت فعالانه و خردمندانه در فرآیندهای سیاسی می‌شود.

وی با اشاره به تجربه انتخابات در کشورهای غربی، از جمله برگزیت، انتخابات آمریکا، فرانسه، هند و کمپین‌های ضدواکسیناسیون، نشان داد که اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی بر مشارکت سیاسی تنها مختص جوامع پیرامونی نیست، بلکه در سطح جهانی بحران آفرین شده است. او تصریح کرد که در بسیاری موارد، داده‌های تولید شده توسط هوش مصنوعی نه‌تنها بازتاب واقعی افکار عمومی نیستند، بلکه خود به‌عنوان عاملی در شکل‌گیری آن ایفای نقش می‌کنند.

در بخش پایانی نشست، راهکارهایی برای کاهش آسیب‌های مشارکت سیاسی در زیست مجازی ارائه شد. دکتر مهرابی بر نقش کلیدی «سواد رسانه‌ای» و «آگاهی انتقادی» تأکید کرد و آن را واکسن فرهنگی برای مواجهه با اطلاعات نادرست، القائات روانی و دستکاری‌های شناختی در فضاهای دیجیتال دانست. او آموزش این مهارت‌ها را نخست به سیاست‌گذاران و نخبگان فرهنگی توصیه کرد و سپس خانواده، مدرسه و دانشگاه را در این زنجیره آموزشی حائز اهمیت دانست.

ایشان همچنین با اشاره به ناکارآمدی فیلترینگ و کنترل‌های سخت‌افزاری در جهان امروز، بر توسعه ابزارهای حقیقت‌سنجی، الگوریتم‌های تعدیل‌گر عدالت‌محور و پلتفرم‌های بومی بر مبنای اخلاق رسانه‌ای تأکید کرد و افزود: «فناوری را نمی‌توان طرد کرد، اما می‌توان آن را در مسیر آگاهی‌بخشی و ارتقای کیفیت مشارکت سیاسی هدایت کرد.»

نشست با جمع‌بندی دبیر علمی و اعلام برنامه جلسه پایانی مدرسه حکمرانی مجازی به کار خود پایان داد.